KHU DI TÍCH LỊCH SỬ - KHÁNG CHIẾN
Ngã ba Đồng Lộc là nơi đường tỉnh lộ 2 từ Ba Giang lên nối với đường chiến lược 15A từ Khiêm Ích đi Truông Bát. Khu vực Ngã ba nằm gọn trong một thung lũng tam giác chỉ rộng 50 ha, phía đông là núi Mòi và kênh đào Vách Nam, phía đông nam là núi Mũi Mác và phía tây nam là núi Trọ Voi (trong dãy Trường Thành). Quang ngã ba này có cầu Bạng, cầu Tùng Cốc, cầu Túi và cống 19.
Khi các cầu cống trên quốc lộ 1A bị không quân Mỹ phá sập thì ngã ba Đồng Lộc trở thành yết hầu giao thông trên đất Hà Tĩnh, nối hậu phương miền Bắc với tiền tuyến miền Nam. Do đó, Mỹ đã tập trung lực lượng không quân lớn đánh vào ngã ba này, hòng cắt đứt tuyến vận tải. Tính chung trong 8 năm chiến tranh (1965-1972) máy bay Mỹ đã ném xuống vùng ngã ba 42.900 quả bom phá, 12.000 quả bom từ trường, 96 bom bi mẹ, 94 quả rốc két… Suốt tháng 7-1968 trên bầu trời ngã ba không lúc nào ngớt tiếng máy bay. Có ngày (7-7) chúng đánh tới 60 trận, mỗi trận từ 50 đến 60 lượt chiếc.
Bên cạnh các đơn vị bộ đội phòng không, trong thời gian này có một lực lượng đông đảo các đơn vị đảm bảo giao thông. Đại đội 2 chủ lực của giao thông huyện, các đại đội 551 và 552 thuộc Tổng đội 55 T 18 Thanh niên xung phong Hà Tĩnh, đội cơ giới ủi gạt C100, cùng nhiều đơn vị phá bom từ trường, bom nổ chậm… Nhân dân cả huyện, cả tỉnh cũng đã trực tiếp hoặc hoặc gián tiếp góp công sức, riêng đồng bào xã Đồng Lộc đã đóng góp 185.450 ngày công với 12.620 lượt người tham gia, san lấp hố bom, chống lầy… và dân quân đã cùng bộ đội bắn rơi 7 máy bay Mỹ trên bầu trời Đồng Lộc.
Trong cuộc kháng chiến đấu ác liệt giữa quân và dân ta và không lực Mỹ, nhiều tấm gương sáng đã nổi lên như những anh hùng. Riêng trong lực lượng đảm bảo giao thông, đó là cố giái 19 tuổi La Thị Tám (C2), 70 ngày đêm liền cùng đồng đội thay phiên trực chiến trên đài qua sát núi Mòi; là Nguyễn Tri Ân (C551) một mình phá 54 quả bom từ trường và bom nổ chậm, mở thông 150 mét đường cho xe qua; là Nguyễn Tiến Tuẩn (đồn công an bảo vệ giao thông); là Vương Đình Nhỏ; Uông Xuân Lý, là đơn vị C551; là tổ máy gạt C100; là “Tiểu đội mười cô” thanh niên xung phong; Võ Thị Tần, Hồ Thị Cúc, Nguyễn Thị Nhỏ, Võ Thị Hòa, Võ Thị Hợi, Trần Thị Hường, Trần Thị Rạng, Nguyễn Thị Xuân, Dương Thị Xuân, Hà Thị Xanh.
*
* *
Sau ngày chiến thắng, khu vực ngã ba Đồng Lộc được xếp hạng Di tích lịch sử kháng chiến quốc gia.
Khu Di tích từng bước được xây dựng, với công sức của nhân dân Can Lộc, Hà Tĩnh, với sự đầu tư giúp đỡ của Nhà nước, của Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh, Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, của quân đội và Bộ giao thông vận tải, của thanh niên và đồng bào cả nước.
Những con đường từ huyện lỵ lên Ngã ba và đường 15A từ Ngã ba đến eo Truông Kén đã được nâng cấp, rải nhựa.
Năm 1990, khi nghĩa trang mười cô TNXP được xây dựng, bên phải đường vào mộ, một hố bom được giữ lại, gợi nhớ về cuộc chiến tranh ác liệt. Các ngôi mộ đều ốp đá có một chí, phía trước là tấm bia cao ghi tên họ các cô.
Năm 1991, ngành giao thông dựng một biểu tượng cao 19,5m ở trung tâm ngã ba, ba mặt có phù điệu hình vành lái ô tô, giữa bông lúa, khẩu súng, chiếc cuốc chim và vòng hoa chiến thắng…
Những năm gần đây, được chính phủ cho phép, Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh đã có quy hoạch tổng thể và tiến hành xây dựng ngã ba Đồng Lộc thành khu di tích lưu niệm Thanh niên xung phong toàn quốc.
Ngày nay, giữa vùng ngã ba, ngoài “khu mộ mười cô” và biểu tượng giao thông vận tải, những công trình đồ sộ mới đã mọc lên. Ở vị trí trung tâm, ở mỏm Trường Thành bên mái núi Trọ Voi, là tượng đài cao lớn với nhóm tượng TNXP và các cánh phù điêu. Phía phải, trên mái núi là nhà bia tưởng niệm ghi tên hàng vạn TNXP trong cả nước và những thanh niên quân đội ở Đồng Lộc đã hy sinh vì nghiệp bảo vệ Tổ quốc. Đối diện với khu tượng đài là quảng trường nghi thức và phía nam quảng trường là công viên văn hóa tuổi trẻ đang xây dựng. Ở khu đông nam đối diện “Khu mộ mười cô” là công trình nhà lưu niệm vừa xây xong trên núi Mũi Mác…
Khi các công trình xây dựng hoàn chỉnh, khu di tích Ngã ba Đồng Lộc sẽ trở thành một công viên lớn của thanh niên cả nước, mang đầy đủ ý nghĩa một biểu tượng của tinh thần và trí tuệ Việt Nam.