Di tích Làng K130
Thị trấn Nghèn, huyện Can Lộc, Hà Tĩnh. Các địa điểm di tích lịch sử Làng K.130 thuộc xã Tiến Lộc trước đây, nay thuộc Thị trấn Nghèn.
Ngày 29/5/2006, Bộ Văn hóa - Thông tin đã có Quyết định số 57/2006/QĐ-BVHTT xếp hạng Làng K130 là di tích lịch sử Quốc gia.
Làng K.130 trải dài ven trục đường 1A từ Bắc vào Nam với diện tích 2km2. Là vùng đồng bằng chiêm trũng có vị thế thấp hay bị ngập lụt do đó trong cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước, đây là huyết mạch giao thông quan trọng, là trọng điểm đánh phá ác liệt của máy bay địch hòng cắt đứt tuyến đường giao thông quan trọng này.
Trong chiến tranh chống đế quốc Mỹ, Hà Tĩnh là một trong những tỉnh xung yếu nằm trên tuyến đầu miền Bắc XHCN. Năm 1965 đế quốc Mỹ gây chiến tranh phá hoại trên toàn miền Bắc, ngoài việc đánh vào cơ sở kinh tế và quốc phòng, đánh vào dân cư, chúng còn tập trung đánh phá các huyết mạch giao thông vận tải để hòng chặn đường vận chuyển tiếp tế từ hậu phương ra tiền tuyến. Địch tập trung đánh phá ngày đêm cả cầu cống, đường sá, bến xe, bến phà... Suốt dọc tuyến đường IA không lúc nào ngớt tiếng bom đạn. Nhiều tuyến đường khác như đường số 8, đường 15A bị địch đánh phá nặng nề.
Làng K.130 thuộc xã Tiến Lộc là một địa bàn chiến lược, là trọng điểm đánh phá ác liệt trong chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ. Với vị trí quan trọng gần trục đường giao thông 1A và chiếc cầu lớn qua sông Già trên Quốc lộ IA. Nơi đây là một vùng đầm lầy thấp trũng, trống trải nên giặc Mỹ đã chọn mục tiêu này để đánh phá ác liệt. Làng K.130 trước thời kỳ chống Mỹ gọi là làng Hạ Lội. Đây là địa phương có truyền thống cách mạng lâu đời, phát huy chủ nghĩa anh hùng cách mạng, bám trụ kiên cường để sản xuất, chiến đấu, phục vụ chiến đấu, đảm bảo giao thông vận tải trong suốt cuộc chiến tranh và lập được nhiều chiến công xuất sắc. Giặc Mỹ đã điên cuồng trút hàng trăm tấn bom đạn xuống mảnh đất với diện tích chưa đầy 2km2 này. Nhưng với quyết tâm “Một tấc không đi, một ly không rời” và “Xe chưa qua nhà không tiếc”, Đảng bộ và nhân dân vẫn kiên cường bám trụ vừa sản xuất vừa chiến đấu, phục vụ chiến đấu. Trong những năm tháng chiến tranh, nhân dân đã đóng góp sức người sức của, san lấp hố bom, thông xe, kéo phà, thuyền chuyển hàng hoá vượt trọng điểm ác liệt, tự nguyện đóng góp hàng ngàn gánh tấp, bổi, tre, phên để san lấp hố bom, đầm lầy, dời dân làm đường xế tránh để xe tiếp tục chở hàng hoá, đạn dược, bộ đội vào chiến trường, góp phần đánh thắng giặc Mỹ xâm lược, giải phóng miền Nam thống nhất tổ quốc.
Vào những tháng cuối năm 1968, máy bay địch bắn phá ác liệt, đường 1A bị tắc nghẽn, hệ thống cầu cống bị máy bay địch phá huỷ hoàn toàn. Trước tình hình đó cấp trên chỉ thị phải mở ngay một con đường xế để xe qua phà vượt sông tránh đường 1A đoạn từ Cổ Ngựa đến Cầu Già. Xóm Hạ Lội (nay là xóm Tân Tiến và Minh Tiến) là nơi cần phải mở đường xế. Đêm 13 tháng 8 năm 1968, nhân dân xóm Hạ Lội được sự giúp đỡ của lực lượng dân quân và nhân dân trong xã đã tự nguyện dời dọn nhà cửa của mình để mở đường xế thông xe. Với khẩu hiệu “Xe chưa qua nhà không tiếc” cũng là ý chí quyết tâm sắt đá của Đảng bộ và nhân dân xã Tiến Lộc lúc này. Những gia đình có đường xế đi qua được dỡ và dời dọn trước, nhà dời dọn đến đâu thì các lực lượng công binh bộ đội chủ lực, thanh niên xung phong làm đường đến đó, chỉ trong 8 tiếng đồng hồ đường xế đã mở xong. Đoạn đường dài 1,2 km từ quán Bánh Gai (tiếp giáp đường 1A) đến bờ sông cơ bản hoàn thành. Chỉ còn phần mở bến phà nhân dân đã tự nguyện chặt tre vác gỗ nhà mình và chuyển hàng trăm tấm phên xuống làm mố cầu. Đến 3 giờ sáng thì công việc hoàn thành và chiếc xe đầu tiên trong đoàn xe 130 chiếc chở xăng, lương thực và đạn dược đã chuyển bánh trên đường xế và xuống phà qua sông an toàn trong sự vui mừng xúc động của quân và dân. Từ đêm đó trở đi từng đoàn xe đi qua đường xế này vận chuyển hàng hoá ra tiến tuyến một cách an toàn, không còn ùn tắc sa lầy như trước nữa. Để bảo vệ bí mật và che mắt địch, hàng ngày cứ sáng ra một bộ phận dân quân nguỵ trang lại đường xế, tối đến lại cất dấu nguỵ trang. Cứ như vậy đường xế được giữ bí mật cho đến ngày ngừng bắn. Để ghi nhớ sự hy sinh to lớn của nhân dân trong một đêm dời dọn 130 nóc nhà làm đường xế cho 130 chiếc xe chở hàng ra tiền tuyến, Ban bảo đảm giao thông tỉnh Hà Tĩnh đặt tên làng Hạ Lội là làng K.130, và chiến dịch vận chuyển này là chiến dịch K.130. Ghi nhận sự kiện lịch sử này, các báo ra hàng ngày như báo Nhân dân, Quân đội Nhân dân và báo Hà Tĩnh đã đưa tin và ca ngợi quyết tâm sắt đá, tấm lòng quả cảm của người dân, của hậu phương với tiến tuyến.
Tại Bảo tàng Quân khu IV, có trưng bày hiện vật đuôi xà nhà của một gia đình xóm Hạ Lội xã Tiến Lộc (Can Lộc) dỡ nhà làm đường cho xe qua đêm 13 tháng 8 năm 1968. Và bản Quyết tâm thư dời nhà làm đường phục vụ giao thông vận tải của toàn thể xã viên 3 đội 4,5,6 HTX Trường Giang, Tiến Lộc, Hà Tĩnh viết gửi lên Ban Quản trị HTX ngày 22 tháng 4 năm 1968. Tại kho bảo quản của Bảo tàng Hà Tĩnh đang lưu giữ hiện vật là cọc tiêu đường cắm ở địa phận cầu Cổ Ngựa, xã Tiến Lộc để làm tín hiệu cho xe qua tránh máy bay địch trong thời kỳ chống Mỹ năm 1968. Với sự đóng góp to lớn về sức người sức của của quân và dân xã Tiến Lộc trong cuộc chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, mạch máu giao thông vẫn được giữ vững. Làng K.130 là một chứng tích điển hình, một sự kiện lịch sử trọng đại đánh dấu tinh thần của thế trận lòng dân trong cuộc chiến tranh nhân dân vĩ đại của dân tộc Việt Nam.
Sự đóng góp sức người, sức của và những thành tích của Đảng bộ, nhân dân Tiến Lộc đã được ghi nhận, Đảng và Nhà nước đã tặng các danh hiệu cao quý: Huân, Huy chương chống Mỹ cứu nước cho tập thể và các cá nhân anh hùng. Năm 1968 được tỉnh và Bộ GTVT phong tặng địa danh lịch sử anh hùng Làng K.130, năm 1999 đón nhận danh hiệu Anh hùng LLVT, phần thưởng cao quý nhất của Đảng và Nhà nước phong tặng cho xã Tiến Lộc.